Κύπριος επιστήμονας ετοιμάζει φάρμακο με σκοπό να παρασχεθεί δωρεάν στους λαούς φτωχών χωρών

Η επιστημονική έρευνα που ονομάζεται "Basigin is a druggable target for host-oriented anti-malarial interventions" δημοσιεύθηκε την περασμένη Δευτέρα, 20 Ιουλίου, στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό Journal of Experimental Medicine.

Δρ Ζήνωνος κατάγεστε από την Κύπρο αλλά ζείτε και εργάζεστε στη Βρετανία. Από πού κατάγεστε και πόσα χρόνια βρίσκεστε στο εξωτερικό;

Συνολικά, βρίσκομαι εκτός Κύπρου εδώ και 12 χρόνια. Έζησα όλη την παιδική και εφηβική μου ηλικία στο Παραλίμνι της επαρχίας Αμμοχώστου. Αποφοιτώντας από το Λύκειο Παραλιμνίου, και αφού υπηρέτησα στην Εθνική Φρουρά, ξεκίνησα τις σπουδές μου στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών οι οποίες διήρκεσαν 4 χρόνια. Αποκτώντας το πτυχίο μου με άριστα, πήρα υποτροφία από τα κοινωφελή ιδρύματα «Αλέξανδρος Ωνάσης» και «Μποδοσάκης» για να συνεχίσω τις σπουδές μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του ιδίου Τμήματος. Δύο χρόνια μετά, απέκτησα Μεταπτυχιακό Δίπλωμα ειδίκευσης στη Βιοτεχνολογία και πάλι με άριστα. Τότε άρχισα να ψάχνω για ευκαιρίες εκτός Ελλάδος. Έκανα αίτηση για διδακτορικές σπουδές και έγινα δεκτός με υποτροφία από αρκετά Πανεπιστημιακά ιδρύματα σε Ευρώπη και Αμερική, συμπεριλαμβανομένου του Wellcome Trust Sanger Institute στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, στο οποίο τελικά επέλεξα να κάνω τη διδακτορική μου διατριβή που κράτησε ακόμη 4 χρόνια. Αφού πήρα τον τίτλο του διδάκτορα στη Μοριακή Βιολογία, από το 2013 συνεχίζω την ερευνητική μου δραστηριότητα ως μεταδιδάκτορας πλέον και πάλι στο Wellcome Trust Sanger Institute.

Μιλήστε μας λίγο για την ελονοσία είναι αλήθεια ότι μεταδίδεται στον άνθρωπο από ένα κουνούπι ;

Η ελονοσία μεταδίδεται στον άνθρωπο με το τσίμπημα κουνουπιού. Όχι όμως οποιουδήποτε κουνουπιού, μιας και μόνο ορισμένα είδη μπορούν να είναι φορείς της ασθένειας. Η ελονοσία προκαλείται από ένα παράσιτο που ονομάζεται πλασμώδιο (Plasmodium ssp.). Όταν ένα κουνούπι μολυσμένο με Plasmodium ssp., τσιμπήσει τον άνθρωπο τότε το παράσιτο της ελονοσίας εισέρχεται στο ανθρώπινο σώμα και αρχικά προσβάλει το ήπαρ. Μετά από κάποιες μέρες το παράσιτο εξέρχεται από το ήπαρ και αρχίζει να εισέρχεται και να μολύνει τα ερυθρά αιμοσφαίρια (τα κύτταρα που προσδίδουν το κόκκινο χρώμα στο αίμα μας) προκαλώντας την καταστροφή τους. Όταν ένας άνθρωπος με ελονοσία τσιμπηθεί από ένα (μη μολυσμένο) κουνούπι τότε το παράσιτο της ελονοσίας μεταφέρεται στο κουνούπι το οποίο μπορεί να το μεταδώσει στη συνέχεια σε άλλους ανθρώπους.

Γιατί δεν έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον πλανήτη αυτή η ασθένεια αφού δεν υπάρχει εμβόλιο και τα φάρμακα που ήδη υπάρχουν δεν είναι αποτελεσματικά;

Ας πάρουμε τα πράγματα από την  αρχή και θα ξεκινήσω από το τελευταίο σημείο της ερώτησης σας. Διαθέσιμο εμβόλιο κατά της ελονοσίας δεν υπάρχει προς το παρόν και οι λόγοι είναι πολλαπλοί, τόσο επιστημονικοί όσο και κοινωνικοοικονομικοί. Αντιθέτως, αποτελεσματικά φάρμακα υπάρχουν. Το πρόβλημα είναι ότι με το πέρασμα του χρόνου και πιθανότατα λόγω και της κακής χρήσης των φαρμάκων αυτών, το παράσιτο αναπτύσσει ανθεκτικότητα με αποτέλεσμα κατά καιρούς να χρειάζεται να ανανεώνεται η γκάμα των διαθέσιμων φαρμάκων. Για παράδειγμα η κινίνη και τα παράγωγά της ήταν το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο ανθελονοσιακό μέχρι την δεκαετία του 1980, όπου το παράσιτο παρουσίασε ανοσία στο εν λόγω φάρμακο, οπότε και κρίθηκε μη αποτελεσματικό και εγκαταλείφθηκε. Το ανησυχητικό είναι ότι το παράσιτο έχει ήδη ξεκινήσει να παρουσιάζει ανοσία στο πιο κοινώς χρησιμοποιούμενο ανθελονοσιακό σήμερα, την αρτεμισίνη και οι λύσεις με εναλλακτικά φάρμακα είναι περιορισμένες προς το παρόν.

Η ελονοσία ήταν κάποτε συνήθης στο  μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης  και της Βόρειας Αμερικής όμως δεν είναι πλέον ενδημική. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, προγράμματα τα οποία περιελάμβαναν, μεταξύ άλλων, εκτεταμένους ψεκασμούς με εντομοκτόνα, αποξήρανση ελών και σωστή χρήση ανθελονοσιακών φαρμάκων έχουν εξαλείψει την ελονοσία από την Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική. Εντούτοις, η ασθένεια εξακολουθεί να υφίσταται σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες της Υποσαχαρικής Αφρικής, Λατινικής Αμερικής και Ασίας, στις οποίες τα προγράμματα αυτά ήταν λιγότερο επιτυχή ή δεν εφαρμόστηκαν καθόλου.

Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με αυτή την ασθένεια;

Όταν ακόμα ήμουν μεταπτυχιακός  φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών κατά τύχη έπεσε στα χέρια μου μια  επιστημονική δημοσίευση η οποία  βασικά ήταν μία ανασκόπηση για την ελονοσία. Μέχρι τότε δεν ήξερα πολλές λεπτομέρειες για την ασθένεια. Μου έκανε τεράστια εντύπωση και βρήκα εξαιρετικά άδικο το γεγονός ότι η ελονοσία παίρνει τις ζωές εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, κυρίως παιδιών, στις φτωχές και αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ στην πραγματικότητα είναι μία ιάσιμη νόσος, αλλά τελείως ξεχασμένη στο δυτικό κόσμο. Από επιστημονικής πλευράς βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον το πόσο έξυπνα ανέπτυξε ένα παράσιτο τον κύκλο ζωής του, αποκτώντας την ικανότητα να μεταδίδεται από το κουνούπι στον άνθρωπο και αντιστρόφως προκειμένου να αναπαραχθεί με επιτυχία.

Από πότε ξεκινήσατε την έρευνα για το νέο φάρμακο και πώς καταλήξατε στην παρασκευή του;

H έρευνα  για το εν λόγω φάρμακο ξεκίνησε  το 2011. Κατά την είσοδο του παρασίτου στο ερυθροκύτταρο, λαμβάνουν χώρα κάποιες αλληλεπιδράσεις μεταξύ επιφανειακών πρωτεϊνών του παρασίτου και του ερυθροκυττάρου.  Το 2011, πειράματα από το εργαστήριό μας, έδειξαν ότι μια από αυτές τις αλληλεπιδράσεις είναι απολύτως απαραίτητη για την επιτυχή μόλυνση του ερυθροκυττάρου από το παράσιτο: όταν μία πρωτεΐνη που ανήκει στο παράσιτο και η οποία καλείται RH5 προσδένεται σε έναν υποδοχέα στο ερυθροκύτταρο ο οποίος ονομάζεται basigin, το παράσιτο αποκτά την ικανότητα να εισέλθει στο ερυθροκύτταρο και να το καταστρέψει. Αν με κάποιο τρόπο η αλληλεπίδραση μεταξύ RH5 και basigin μπλοκαριστεί τότε το παράσιτο αυτομάτως πεθαίνει. Τότε ήταν που ξεκινήσαμε να σκεφτόμαστε για το πως θα μπορούσαμε να εκμεταλλευτούμε αυτό το εύρημα για την παρασκευή ενός καινούριου ανθελονοσιακού φαρμάκου. Ακολουθήσαμε μία μη συμβατική προσέγγιση που δεν είχε επαναληφθεί στο παρελθόν για τη θεραπεία της ελονοσίας και αναπτύξαμε ένα φάρμακο, το οποίο ονομάζεται Ab-1, που έχει την ικανότητα να μπλοκάρει την αλληλεπίδραση μεταξύ basigin και RH5 με αποτέλεσμα το θάνατο του παρασίτου.  Μέχρι σήμερα, όλα τα φάρμακα κατά της ελονοσίας είχαν στόχο στην απενεργοποίηση του παρασίτου αυτού καθ’ αυτού. Ως συνέπεια αυτού όμως, το παράσιτο αναπτύσσει ανθεκτικότητα σ’ αυτά τα φάρμακα, καθιστώντας τα μη αποδοτικά. Το σημαντικό χαρακτηριστικό στο Ab-1 που το κάνει διαφορετικό από τα κοινώς χρησιμοποιούμενα ανθελονοσιακά φάρμακα, είναι ότι μπλοκάρει την αλληλεπίδραση μεταξύ της RH5 και του basigin με το να δρα στον basigin ο οποίος βρίσκεται στο ερυθροκύτταρο και όχι στην RH5. Με αυτό τον τρόπο η πιθανότητα για το παράσιτο να αποκτήσει ανθεκτικότητα στο εν λόγω φάρμακο είναι περιορισμένη.  Πειράματα  τα οποία έγιναν σε ποντίκια που είχαν ανθρώπινο αίμα και ανοσοποιητικό σύστημα, είχαν θεαματικά αποτελέσματα και έδειξαν ότι το Ab-1 είναι πλήρως ασφαλές και πολύ αποτελεσματικό κατά της ελονοσίας, αφού μέσα σε 72-96 ώρες τα πειραματόζωα είχαν ιανθεί πλήρως χωρίς καμία προφανή παρενέργεια.

Πώς δέχτηκε η επιστημονική κοινότητα την ανακάλυψη αυτή.

Πριν ακόμα ολοκληρώσουμε όλα  τα πειράματά μας παρουσιάσαμε κάποια από τα αποτελέσματά μας σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια. Η αλήθεια  είναι ότι, αρχικά, η επιστημονική κοινότητα δεν έδειξε ιδιαίτερο ενθουσιασμό για το Ab-1 φοβούμενη για τις τυχόν παρενέργειες του, αφού στόχος του Ab-1 είναι ο basigin ο οποίος βρίσκεται υπό φυσιολογικές συνθήκες στην επιφάνεια των ερυθροκυττάρων του αίματος. Το βασικό ερώτημα λοιπόν που δικαιολογημένα ετίθετο δεν ήταν το κατά πόσο το Ab-1 μπορούσε να θεραπεύσει την ελονοσία αλλά η πιθανότητα για ύπαρξη τοξικών παρενεργειών. Τελικά με κάποια επιπρόσθετα πειράματα  σε πειραματόζωα αποδείξαμε ότι το Ab-1 είναι ένα πολύ αποτελεσματικό ανθελονοσιακό που δεν παρουσιάζει καμία προφανή παρενέργεια. Τότε ήταν που η επιστημονική κοινότητα έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ερευνητική μας μελέτη. Απόδειξη αυτού είναι η δημοσίευση του έργου μας στο διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό Journal of Experimental Medicine το οποίο είναι ένα από τα πιο έγκυρα στο είδος του.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της νόσου θα είναι μεγάλη η αγορά του φαρμάκου του κατά της ελονοσίας, υπάρχει κάποια εταιρεία που επιθυμεί να αναλάβει την παρασκευή και διοχέτευση του στην αγορά;

Πρέπει να είμαστε λίγο προσεκτικοί  στο τι λέμε για να αποφευχθεί οποιαδήποτε  παρερμηνεία. Είναι πολύ νωρίς να συζητάμε για διοχέτευση του Ab-1 στην αγορά και θα σας εξηγήσω γιατί: Το Ab-1 βρίσκεται ακόμα σε πειραματικό στάδιο και έχει δοκιμαστεί σε πειραματόζωα με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα, δεν έχει όμως δοκιμαστεί στον άνθρωπο ακόμα. Μέχρι τότε δεν μπορούμε να μιλάμε για παρασκευή του φαρμάκου και διάθεσή του στην αγορά, μιας και υπάρχει αρκετός δρόμος ακόμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Wellcome Trust Sanger Institute στο οποίο εργάζομαι είναι ένα κοινωφελές ίδρυμα και σκοπός δεν είναι σε καμία περίπτωση το κέρδος. Το Ab-1 έχει ήδη πατενταριστεί μόνο και μόνο για να αποφευχθεί η εκμετάλλευσή του από κερδοσκόπους. Όταν το Ab-1 μπει στο στάδιο παραγωγής του σε κλίμακα τέτοια ώστε να διοχετευθεί στην αγορά, είμαι σίγουρος ότι το Wellcome Trust Sanger Institute θα κινήσει τέτοιες διαδικασίες ώστε το φάρμακο να παρέχεται στους ανθρώπους που πραγματικά το έχουν ανάγκη, δωρεάν ή με το μικρότερο δυνατό αντίτιμο.